Recep Tayyip Erdoğan deed op 10 april iets bijzonders tijdens zijn toespraak in het parlement van Ankara. Hij stopte plotseling in het midden van zijn speech en riep de Turkse minister van Onderwijs, Ismet Yilmaz, naar het podium. De twee mannen murmelden ongeveer een halve minuut tegen elkaar voor het grote publiek. De gedempte microfoons vingen niet heel het gesprek op, maar de minister sprak duidelijk van een “verslag over deïsme” en hoe de Turkse jeugd er tegenover staat. “Nee dat is verkeerd,” fluisterde de Turkse president terug.
https://www.youtube.com/watch?v=KlYanrkKvXk
Het rapport in kwestie, dat werd besproken tijdens een workshop van het Ministerie van Onderwijs, haalde begin april het nieuws. Onder de titel ‘De jeugd glijdt naar deïsme’ deelde het document verrassende observaties over jongeren die in de ogen van de Turkse samenleving net het meest religieus horen te zijn: de leerlingen van de religieuze ‘imam hatip’-scholen. Het rapport zegt dat de verouderde interpretaties van de Islam de nieuwe generatie op verschillende vlakken niet meer kunnen overtuigen en dat sommige imam hatip-studenten hun geloof in vraag zijn beginnen te stellen.
Het geloof in God, maar zonder religie
In plaats van het atheïsme, omarmen deze post-islamitische jongeren het mildere alternatief: “deïsme” of het geloof in God, maar zonder religie. Het verslag verbaasde en verontwaardigde de conservatieve orde van Turkije. Devlet Bahceli, leider van de Partij van de Nationalistische Beweging, die voordien een oppositiepartij was maar de laatste tijd is geëvolueerd tot een trouwe bondgenoot van Erdoğan, haalde fel uit naar de schrijvers van het verslag. In zijn ogen is deïsme de voorloper van atheïsme, twee zaken die volgens hem bijzonderlijk schadelijk zijn voor de Turkse jeugd. Ook het hoofd van het Turkse Presidium voor Godsdienstzaken Diyanet), heeft zich uitgelaten over dit onderwerp. De theoloog sprak van een “ideologie die het profeetschap ontkent” en zei dat de natie zo’n afwijkend gedachtegoed nooit zal accepteren.
In feite stond de controverse over deïsme al voor deze recente uitbarstingen op de agenda van Turkije. Een van de eerste intellectuelen die de aandacht vestigden op deze kwestie was Mustafa Ozturk, een progressieve islamitische theoloog die columns schrijft in het dagblad Karar. In een stuk getiteld “De voetstappen van het deïsme” geschreven in april 2017, betoogde Ozturk dat religieuze conservatieven iets zeer fundamenteels laten glippen uit hun handen. “De nieuwe generaties worden onverschillig en houden verre afstand van het islamitische wereldbeeld,” schreef hij. De meeste mensen die de islam vertegenwoordigen in Turkije presenteren een zeer verouderde, dogmatische opvatting van religie, legde Ozturk uit. Dit leidt tot secularisatie onder de meer kosmopolitische en twijfelende jongeren.
Hoofddoek
Sindsdien is de erosie van de islam onder jongeren een veelbesproken thema in de Turkse publieke ruimte. Een conservatieve academicus aan de Medeniyet Universiteit van Istanbul zei op een conferentie in maart dat hij studenten heeft die de islamitische hoofddoek dragen vanwege hun gezinssituatie. Diezelfde mensen geven in privé toe dat ze zelfs niet deïstisch maar atheïstisch zijn. In de afgelopen maanden zijn er tientallen artikels verschenen in de kranten die de “deïstische plaag” hebben aangekaart. Zelfs op de Turkse televisie wordt de kwestie besproken.
Toch zijn er geen gegevens over hoeveel Turken reeds zijn overgestapt naar het deïsme. Dit ondanks het feit dat er genoeg anekdotische bewijzen zijn die aantonen dat dit geen denkbeeldige zaak is.
De interessantste vraag is waarom zoveel Turken hun geloof verliezen, vooral in een tijd waarin de islam meer dan ooit floreert. De antwoorden zijn zeer uiteenlopend en variëren naargelang de politieke oriëntatie. Voor de fervente aanhangers van de regering lijkt het deïsme slechts één van de vele complotten die westerse mogendheden hebben gesmeed tegen de glorieuze Turkse natie.
Yusuf Kaplan, een columnist voor het regeringsgezinde dagblad Yeni Safak, zei dat het deïsme zich verspreidde onder de kinderen van conservatieve families, terwijl de kinderen van meer seculiere families voor het radicalere gingen: het atheïsme.
De achterliggende reden was volgens Kaplan de hedonistische, materialistische en ontaarde cultuur uit het Westen. Turkije moest het opnemen tegen deze culturele erosie door haar onderwijs en media verder te islamiseren, anders “konden de imperialisten het land mentaal van binnenuit bezetten”.
Voor andere Turkse commentatoren is de echte reden voor het verlies van het geloof in de islam echter niet het Westen, maar Turkije zelf: het is een reactie op alle corruptie, arrogantie, bekrompenheden, onverdraagzaamheden en wreedheden die in naam van de islam worden gevoerd.
Dit standpunt wordt vaak gesteund door de oppositie, maar zelfs sommige regeringsgezinde stemmen in de media hebben erover nagedacht. Zo schreef Kemal Ozturk, columnist voor Yeni Safak, dat de opkomst van het deïsme in Turkije een onmiskenbaar feit is dat wordt “geobserveerd door iedereen die de samenleving volgt”.
Hij voegde eraan toe dat de religieuze conservatieven die alles zien als laster tegen hun geliefde regering of als een “buitenlandse samenzwering” tegen Turkije, een fout maakten. Het echte probleem lag in de sfeer van de islam zelf, in de diepe tegenstrijdigheden tussen de vermeende idealen van de conservatieven en de feitelijke praktijken, evenals in de “dogmatische geestelijken” en de “onwetendheid, vijandigheid en immoraliteit” onder islamitische gemeenschappen.
Uitbuiting van de islam voor politieke doeleinden
https://www.youtube.com/watch?v=K-2cOwKPQ6s
Akif Beki, een andere opiniemaker met een regeringsgezinde achtergrond, is de laatste tijd kritisch geworden. Beki wees op een specifieker probleem: de ongegeneerde uitbuiting van de islam voor politieke doeleinden. Een recent voorbeeld was volgens Beki een propagandaspeech van Ali Murat Alatepe, lid van de regerende AKP en burgemeester van de gemeente Esenyurt, een gemeente in Istanbul. “Als we hier verliezen,” vertelde Alatepe aan een groot publiek, verwijzend naar zijn gemeente, “dan verliezen we Jeruzalem, dan verliezen we Mekka”. De dominantie van de AKP is dus onmisbaar voor de islam. Of, met andere woorden, de islam is onmisbaar voor de dominantie van de AKP.
Secularisatie versnellen
Ik ben het eens met Akif Beki over de reden waarom zoveel jonge Turken hun geloof in de islam verliezen. Juist omdat islamisten macht hebben en door hun eigen gedrag mensen wegduwen van het geloof dat ze beweren te verdedigen.
Ik had dit al voorspeld in maart 2015 in een artikel van Al-Monitor genaamd: “Turkije wordt steeds meer seculier, niet minder”. “De AKP-methode, en haar droom om Turkije opnieuw te islamiseren,” schreef ik toen, zal waarschijnlijk contraproductief zijn en de secularisatie verder versnellen. Vandaag, drie jaar van verdere verslechtering later, lijkt het contraproductieve effect in volle gang te zijn.
Dit hele gebeuren heeft zelfs een nieuwe naam gekregen: het deïsme.
Al-Monitor
Mustafa Akyol is columnist voor Al-Monitor’s Turkey Pulse, columnist voor Turkish Hurriyet Daily News en opiniemaker voor The International New York Times. Zijn artikels verschenen ook in Foreign Affairs, Newsweek, The Washington Post, The Wall Street Journal en The Guardian. Hij is de auteur van Islam Without Extremes: A Muslim Case for Liberty. Akyol is op dit moment gastdocent aan het Wellesley College in de Verenigde Staten.
