Het icoon van de Arabesk, Müslüm Gurses, stond jaren bekend als de kampioen van de underdogs en verdrukten, als de stem van de Anatolische jeugd uit de arme arbeidersklassen, realiteiten die zijn eigen bittere opvoeding op feilloze wijze belichaamden. In de loop der jaren is hij getransformeerd van een outsider naar een van de meest geliefde musici uit de moderne Turkse geschiedenis, met een legende die na zijn vroegtijdige dood op 59-jarige leeftijd in 2013 blijft groeien.
Zijn legendarische status culmineerde in de onlangs uitgebrachte biografische film “Müslüm”, een ambitieuze maar goed uitgevoerde film die de kijker meeneemt naar het centrum van Gürses’ befaamd moeilijk leven, een leven vol emotionele en fysieke pijn. Zijn moeder werd vermoord door zijn eigen vader, die wordt afgeschilderd als een wrede alcoholist, en zijn broer was een militaire deserteur die werd doodgeschoten door soldaten nadat hij weigerde zich over te geven.
Op 24-jarige leeftijd belandde Gürses in een vreselijk auto-ongeluk waardoor hij in zo’n afschuwelijke toestand achterbleef dat men hem voor dood hield. Hij werd naar een mortuarium vervoerd, om vervolgens met spoed naar het ziekenhuis te worden gebracht nadat het personeel had gemerkt dat hij bewoog. Hij leed aan een gedeeltelijk gehoorverlies en moest een plaat in zijn schedel laten leggen.
Gürses goot zijn pijn in muziek en begon zijn carrière als tiener na het winnen van een lokale zangwedstrijd in de zuidelijke stad Adana, waar hij het grootste deel van zijn jeugd doorbracht. Met zijn hese, sombere bariton en teksten van diep verlies en liefdesverdriet werd Gürses al snel een van de belangrijkste leveranciers van Arabesk, een genre dat ontstond rond het einde van de jaren zeventig, toen Gürses begon te zingen en er een grote migratie vanuit het platteland naar de steden was.
“Arabesk was iets dat collectief gecreëerd werd door de mensen en artiesten die van dorpen naar steden migreerden,” zei Caner Isik, een academicus die het boek “Arabesk en Müslüm Gürses” schreef, in een interview op Habertürk TV kort na de dood van Gürses. Het genre was synoniem met Anatolië en de Anatoliërs die als laagbetaalde arbeiders naar de steden kwamen. Niemand belichaamde het beter dan Gürses, de laatste generatie van een familie van verarmde boeren die hun dorp in de provincie Sanliurfa verlieten voor Adana, waar de jonge Gürses als leerling van een schoenmaker werkte.
“Hij was niet iemand die ruw werd of die overwonnen werd door haat, rancune en razernij. Integendeel, hij werd iemand die inclusief was, die iedereen liefhad en met hen deelde. Iemand die de benarde toestand van de armen en onderdrukten begreep,” zei Isik.
Zijn stem sloeg aan bij een legioen van vooral jonge mannen uit de Anatolische arbeidersklasse, diehard fans die beroemd werden omdat ze zich sneden met scheermessen tijdens de concerten van Gürses in de late jaren 80 en vroege jaren 90. In de loop der jaren is de rol van Arabesk in de Turkse cultuur getransformeerd, steeds weer onderdanig aan de grillen en twisten van de politieke situatie van een periode.
“De mainstream is zelf sterk veranderd sinds de jaren zeventig, de jaren van de opkomst van Arabesk. Cultuur werd in de loop van dat decennium een gedisputeerde aangelegenheid. Tegen de tijd van de staatsgreep van 1980 werd iets dat gewoon een soort popmuziek was geworden, gezien als een nationale bedreiging, althans vanuit het oogpunt van de staat,” vertelde Martin Stokes, professor muziek aan het Kings College in Londen, aan Al-Monitor. Stokes schreef in 1994 het boek “The Arabesk Debate: Music and Musicians in Modern Turkey”.
“Halverwege de jaren tachtig gebruikte het liberalisme van Turgut Özal Arabesk voor populistische doeleinden, om te suggereren dat de ‘elite’ uit de toon viel en dat hervormingen die de greep van de staat op de burgermaatschappij doorbreken dringend nodig waren. Arabesk werd mainstream en bleef zo, zou ik zeggen voor de komende twee decennia. Andere vormen van pop moesten zich eraan aanpassen, en niet andersom,” zei Stokes.
In 2006 stelde de bekende dichter Murathan Mungan een album samen voor Gürses, waarop de zanger liederen van artiesten als Bob Dylan, Leonard Cohen, David Bowie en Bjork in het Turks zong. Het was een weloverwogen plan om Gürses te laten weerklinken bij een white-collar, opgeleid publiek, volgens muziekjournalist Mujde Yazici Ergin.
“Murathan Mungan stelde de intellectuelen die jarenlang de rug naar Gürses hadden toegekeerd in staat om naar hem te luisteren en hem te begrijpen,” vertelde Yazici Ergin aan Al-Monitor. “In die periode kreeg hij nogal wat kritiek van zijn eigen fans, maar tot aan zijn dood verloor hij de interesse van zijn luisteraars niet”.
